Funkcjonalny kontekstualizm

Funkcjonalny kontekstualizm jest nurtem filozofii nauki wywodzącym się z pragmatyzmu. Jego założenia sformułował amerykański filozof Stephen C. Pepper w wydanej w 1942 roku książce "World Hypotheses" ("Hipotezy Świata"). Omówienie podstawowych założeń funkcjonalnego kontekstualizmu wykracza poza ramy niniejszego, krótkiego wprowadzenia do Terapii Akceptacji i Zaangażowania, wiec zainteresowanym czytelnikom poleca się wspomnianą powyżej książkę S. C. Peppera.

Wartym odnotowania, bo istotnym z punktu widzenia psychologii, postulatem funkcjonalnego kontekstualizmu jest zasada ujmowania wszelkich zjawisk jako dynamicznych procesów zachodzących zawsze w określonym kontekście i nieodłącznych od tego kontekstu. Według funkcjonalnego kontekstualizmu żadne zjawisko nie może być analizowane i zrozumiane w oderwaniu od swojego historycznego oraz aktualnego kontekstu. Można zatem powiedzieć, że w pewnym sensie to kontekst tworzy zjawiska. Zasada ta odnosi się również do analizy i rozumienia zachowań ludzkich.

Drugim, istotnym z punktu widzenia psychologii, postulatem funkcjonalnego kontekstualizmu jest postulat "pragmatycznego kryterium prawdy".
Według Peppera każdy system filozoficzny, logiczny lub teoretyczny opiera się na podstawowych założeniach ontologicznych (o naturze świata i istocie egzystencji) oraz epistemologicznych (o naturze wiedzy i poznania). Założenia te (np. o deterministycznym lub dualistycznym charakterze wszechświata) nie mogą być w żaden sposób uzasadnione lub zweryfikowane - mogą jedynie być przyjęte lub odrzucone.

Zatem wychodząc z różnych, nieweryfikowalnych założeń filozoficznych naturalne jest dochodzenie do różnych konkluzji, które są często "prawdziwe" w odniesieniu do własnych podstawowych założeń, a "fałszywe" w odniesieniu do założeń konkurencyjnych systemów. Nie można jednak w sposób obiektywny powiedzieć, że jedna koncepcja rzeczywistości jest "lepsza" lub "bardziej prawdziwa" od innej, ponieważ oceny takiej dokonuje się zawsze z punktu widzenia określonego systemu (nieweryfikowalnych!) założeń ontologicznych lub epistemologicznych. Założenia te dotyczą nie tylko "istoty" i "natury" rzeczywistości, ale również wyznaczają kryteria, według których ocenia się, czy coś jest "prawdą".

Według funkcjonalnego kontekstualizmu "prawdziwość" idei i konkluzji leży w ich funkcjonalności i użyteczności, a nie w tym jak dobrze odzwierciedlają rzeczywistość. Innymi słowy "prawdziwe jest to, co działa" i co pozwala na osiągnięcie zamierzonych celów. Tym samym funkcjonalny kontekstualizm nie przyjmuje żadnych założeń ontologicznych (jest aontologiczny), co oznacza że nie zakłada ani istnienia, ani nie-istnienia obiektywnej rzeczywistości niezależnej od samego poznania. Funkcjonalny kontekstualizm pozostawia tę kwestię poza obszarem filozoficznych analiz, ponieważ nie mieści się ona w ramach pragmatycznego kryterium prawdy, według którego jakakolwiek analiza ma sens wtedy, gdy służy osiągnięciu konkretnego celu. Prawdziwość to w kontekstualnym ujęciu użyteczność.

Bezpośrednią implikacją "pragmatycznego kryterium prawdy" w obszarze psychoterapii jest pragmatyczne ujęcie celu terapii oraz pragmatyczna definicja zdrowia psychicznego. ACT nie narzuca klientowi arbitralnych celów terapii, ani arbitralnej definicji "normalności" i "zdrowia". Celem terapii jest po prostu zwiększenie zdolności podejmowania działań zgodnych z wybranymi przez siebie wartościami. Miarą zdrowia psychicznego jest zatem nie to, w jakim stopniu zachowanie klienta odpowiada jakiemuś zewnętrznemu "wzorcowi", lecz to w jakim stopniu jest on w stanie żyć w sposób zgodny z wybranymi przez siebie wartościami. ACT nie wartościuje natomiast samych wartości.